به گزارش شادا، انتقال دارایی‌ها پس از فوت اشخاص، پدیده‌ای اجتناب‌ناپذیر و تأثیرگذار است که نقطه تلاقی سه حوزه مهم، یعنی نظم حقوقی، مناسبات خانوادگی و سازوکارهای مالی کشور محسوب می‌شود. هرچند این فرآیند واجد ابعاد شخصی و خانوادگی است، اما آثار اقتصادی و مالی آن در سطح کلان از منظر شفافیت مالی، عدالت اقتصادی و انتظام‌بخشی به الگوهای تملک دارایی حائز اهمیتی فراتر از شئون فردی است.

در همین راستا مالیات بر ارث به‌عنوان یکی از ارکان دیرپای نظام مالیاتی، صرفاً ابزاری برای تحصیل درآمد عمومی نیست، بلکه به‌مثابه ابزاری حاکمیتی برای مستندسازی انتقال مالکیت، شفاف‌سازی وضعیت دارایی‌های منتقله و ایجاد انضباط مالی در چرخه گردش ثروت عمل می‌کند. ارتباط منسجم میان فرآیند انحصار وراثت و نظام مالیاتی کشور بستری رسمی برای مدیریت انتقال دارایی‌ها ایجاد می‌نماید که تضمین‌کننده شفافیت و سلامت عملکرد اقتصادی است.

امروزه توسعه زیرساخت‌های فناورانه و استقرار سامانه‌های الکترونیکی در مدیریت مالیات بر ارث، فرصت‌های تازه‌ای در جهت ارتقای کیفیت سیاست‌گذاری، تسهیل فرآیندهای اجرایی و افزایش هم‌افزایی نهادی فراهم ساخته است. یکپارچگی داده‌ها، ارتباط سیستمی میان سازمان‌های مرتبط و استانداردسازی گردش اطلاعات، نه تنها کارایی وصول این پایه مالیاتی را افزایش داده، بلکه زمینه تحقق شفافیت بیشتر، کاهش رفتارهای فرصت‌طلبانه و ارتقای حکمرانی مالی را نیز مهیا کرده است.

سلسله‌مراتب وراث در نظام مالیاتی

مطابق ماده ۱۷ قانون مالیات‌های مستقیم، تقسیم‌بندی وراث بر اساس میزان قرابت با متوفی انجام می‌شود و این تقسیم‌بندی مبنای تعیین معافیت‌ها و نرخ‌های مالیاتی قرار می‌گیرد. بر اساس این طبقه‌بندی، پدر، مادر، همسر، فرزندان و نوه‌ها در گروه نخست جای می‌گیرند؛ اجداد، برادران، خواهران و فرزندان آن‌ها در گروه دوم قرار دارند و عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آن‌ها ذیل گروه سوم محسوب می‌شوند. این ساختار طبقه‌بندی، علاوه بر تعیین دقیق سهم هر گروه از معافیت‌ها و نرخ‌های مالیاتی، زمینه‌ساز تحقق اصول عدالت مالیاتی و نظم‌بخشی به فرآیند انتقال دارایی‌ها در اقتصاد کشور است. بنابراین، سیاست‌گذاری و اجرای مقررات مالیات بر ارث مبتنی بر این چارچوب است که به‌عنوان بستری شفاف، نقش مهمی در ارتقاء کارآمدی نظام مالیات‌ستانی و تحقق اهداف عدالت توزیعی در حوزه انتقال ثروت ایفا می‌کند.

چارچوب دارایی‌های مشمول، تعیین نرخ‌ها و نحوه وصول مالیات بر ارث

مطابق ماده ۱۷ قانون مالیات‌های مستقیم، دارایی‌ها و اموال مشمول مالیات بر ارث و نحوه تعیین نرخ‌ها برای متوفیان با تاریخ فوت یکم شهریور ۱۳۹۵ و بعد از آن  با جزئیات مشخص شده‌اند. بر این اساس، سپرده‌های بانکی، اوراق مشارکت و سایر اوراق بهادار (به استثنای سهام و سهم‌الشرکه و حق تقدم آن‌ها و همچنین سودهای متعلق به آن‌ها) و نیز سود سهام و سهم‌الشرکه تا زمان ثبت انتقال به نام وراث یا زمان پرداخت و تحویل به ایشان، از جمله دارایی‌های مشمول مالیات بر ارث محسوب می‌گردد. همچنین نقل و انتقال سهام و سهم‌الشرکه و حق تقدم آن‌ها جزء مصادیق مشمول بوده و در فرآیند انتقال به وراث مشمول این مالیات خواهد بود. علاوه بر این، کلیه حق‌الامتیازها و سایر اموال و حقوق مالی که در بندهای اشاره‌شده (موارد ۲ و ۵ مندرج در جدول ذیل) بیان نشده‌اند، از جمله سپرده‌های متوفی نزد بانک‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری غیربانکی فاقد مجوز از بانک مرکزی و نزد بانک‌های خارجی، فارغ از محل جغرافیایی، مشمول مالیات بر ارث خواهند بود.

همچنین انواع وسایل نقلیه موتوری، زمینی، دریایی و هوایی در مالکیت متوفی از جمله مصادیق دارایی‌های مشمول این قانون به شمار می‌آیند. املاک و حق واگذاری محل نیز به عنوان دارایی‌هایی که در زمان انتقال به وراث مشمول مالیات بر ارث هستند، در این دسته‌بندی جای می‌گیرند. شایان ذکر است که تمامی اموال و دارایی‌های متعلق به متوفای ایرانی که در خارج از کشور قرار دارند نیز مشمول مالیات بر ارث بوده و فرآیند وصول آن‌ها طبق مقررات قانونی صورت می‌پذیرد.

در مجموع چارچوب قانونی مقرر در ماده ۱۷ قانون مالیات‌های مستقیم با تعیین دقیق مصادیق دارایی‌های مشمول، شفافیت لازم را برای نحوه اعمال و وصول مالیات بر ارث فراهم آورده و کلیه اموال و حقوق مالی متوفی را در هر محل و به هر شکل، در بر می‌گیرد.

فهرست مصادیق مستثنی از مالیات بر ارث

بر اساس مقررات جاری، برخی از اموال و مطالبات صراحتاً از شمول مالیات بر ارث مستثنا شده‌اند. این موارد شامل وجوه بازنشستگی، وظیفه، پس‌انداز خدمت و مزایای پایان خدمت، همچنین مطالبات مربوط به خسارت، اخراج، بازخرید خدمت و مرخصی استحقاقی استفاده‌نشده و کلیه بیمه‌های اجتماعی و نیز وجوه پرداختی توسط مؤسسات بیمه، بیمه‌گذاران یا کارفرمایان از جمله انواع بیمه‌های عمر و زندگی، خسارت فوت، دیه و مانند آن‌ها است که حسب مورد، به صورت یکجا یا مستمر به ورثه متوفی پرداخت می‌گردد. همچنین، اموالی که با وقف، نذر یا حبس برای سازمان‌ها و مؤسسات یادشده در ماده (۲) قانون مالیات‌های مستقیم اختصاص یافته باشد، مشروط بر تأیید آن سازمان‌ها و مؤسسات، از مالیات بر ارث معاف خواهند بود. این مجموعه شامل وزارتخانه‌ها، مؤسسات دولتی، دستگاه‌هایی که بودجه آن‌ها توسط دولت تأمین می‌شود، شهرداری‌ها، دهیاری‌ها، بنیادها و نهادهای انقلاب اسلامی دارنده مجوز معافیت از جانب حضرت امام خمینی (ره) و یا مقام معظم رهبری می‌باشند. همچنین اثاث‌البیت محل سکونت متوفی نیز به طور کامل از شمول مالیات بر ارث خارج شده است.

علاوه بر موارد فوق، اموالی که جزء ماترک متوفی قرار گرقته و بر اساس قوانین یا احکام خاص، مالکیت آن‌ها سلب و یا بلاعوض به اشخاص موضوع ماده (۲) قانون مالیات‌های مستقیم منتقل شده باشد نیز از مالیات بر ارث معاف است؛ با این توضیح که چنانچه بابت این سلب مالکیت، عوضی پرداخت شده باشد، در این صورت ارزش عوض پرداختی یا ارزش مال سلب مالکیت‌شده، هر کدام که کمتر باشد، مشمول مالیات بر ارث خواهد بود. همچنین، وراث طبقات اول و دوم نسبت به اموال شهدای انقلاب اسلامی مشمول مالیات بر ارث نمی‌باشند و احراز شهادت برای بهره‌مندی از این معافیت، منوط به تأیید یکی از نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران یا بنیاد شهید انقلاب اسلامی، حسب مورد، خواهد بود.

فرآیند قانونی رسیدگی و تعیین مالیات بر ارث

در رسیدگی به اظهارنامه مالیات بر ارث، دیون و واجبات مالی و عبادی و هزینه کفن و دفن متوفی  از ارزش روز فوت ماترک کسر می‌شود؛ بنابراین اموال متوفی به بهای روز فوت ارزیابی و اقدامات فوق برای آن ها صورت می‌گیرد:

در صورتی که کل ارزش روز اموال و دارایی‌های متوفی در زمان فوت، کمتر یا مساوی دیون محقق، واجبات مالی و عبادی و هزینه کفن و دفن متوفی  باشد، اموال و دارایی‌های متوفی مشمول مالیات موضوع ماده (۱۷) قانون مالیات‌های مستقیم نبوده و گواهی موضوع بند (ج) ماده (۲۶) قانون مالیات‌های مستقیم مبنی بر بلامانع بودن ثبت یا انتقال یا پرداخت یا تحویل اموال متوفی به مراجع ذی‌ربط صادر خواهد شد.

در مواردی که ارزش روز اموال و دارایی‌های متوفی در زمان فوت بیش از دیون محقق، واجبات مالی و عبادی باشد، جمع کل دیون و واجبات به ترتیب از ارزش روز اموال و دارایی‌های مشمول مالیات بر ارث (موضوع بندهای ۱ الی ۵ ماده (۱۷) قانون مالیات‌های مستقیم) کسر و نسبت به آن بخش از اموال و دارایی‌ها که معادل ارزش دیون محقق و واجبات مالی و عبادی و هزینه کفن و دفن متوفی  می‌باشد، گواهی بلامانع بودن ثبت یا انتقال یا پرداخت یا تحویل اموال و دارایی غیرمشمول به مراجع ذی‌ربط صادر می‌شود و مازاد ماترک، حسب مورد، در زمان مقرر، به ماخذ مقرر در ماده (۱۷) قانون مالیات‌های مستقیم، مشمول مالیات خواهد شد.

مالیات بر ارث اموال و دارایی‌های مشمول نیز در زمان تکمیل و ارسال فرم درخواست گواهی موضوع ماده (۳۴) قانون مالیات‌های مستقیم توسط وراث، مطابق مقررات، محاسبه می‌شود.

نکات:

۱. دیون محقق و واجبات مالی و عبادی و هزینه کفن و دفن متوفی  قابل کسر از اموال و دارایی‌های متعلق به متوفی ایرانی که در خارج از کشور واقع شده است نخواهد بود.

۲. گواهی موضوع ماده (۳۴) قانون مالیات‌های مستقیم« گواهی پرداخت مالیات بر ارث» ، توسط اداره امور مالیاتی صلاحیت‌دار برای هر یک از اموال و دارایی‌ها به تفکیک و به صورت موردی و ظرف یک هفته پس از پرداخت مالیات متعلق صادر خواهد شد و الزامی به پرداخت مالیات بر ارث کلیه ماترک متوفی به طور یکجا وجود ندارد.

۳. در صورتی که بدهی متوفی مستند به مدارک و اسناد مثبته قانونی بوده و اصالت آن مورد تأیید اداره امور مالیاتی صلاحیت‌دار قرار گیرد، قابل کسر از ماترک خواهد بود.

مراجع حل اختلاف در پرونده‌های مالیات بر ارث

پس از رسیدگی به اظهارنامه مالیات بر ارث، در صورتی که بین اداره امور مالیاتی صلاحیت‌دار و مؤدی در خصوص تعیین ارزش اموال و دارایی‌ها یا بدهی‌های متوفی اختلافی به‌وجود آید، موضوع به‌صورت خارج از نوبت در هیأت‌های حل اختلاف مالیاتی مطرح می‌شود و ارزش تعیین‌شده، بر اساس رأی قطعی صادره، ملاک عمل خواهد بود. در این مرحله، رسیدگی به اختلاف در اداره امور مالیاتی امکان‌پذیر نیست.

وضعیت وصول مالیات بر ارث در سال ۱۴۰۳

آمارها نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۳، مجموع مالیات بر ارث وصولی به رقم قابل توجه 31 هزار و 110 میلیارد تومان رسیده، همچنین در سه ماهه ابتدایی سال 1404 نیز 651 ملیارد تومان از این محل وصول شده است . این رقم، نمایانگر حجم تراکنش‌ها و ارزش دارایی‌های منتقل شده از طریق ارث در دوره زمانی مذکور است و می‌تواند مبنایی برای تحلیل‌های اقتصادی و سیاست‌گذاری‌های آتی در حوزه مالیات باشد.

در پایان گفتنی است، مالیات بر ارث به عنوان یک ابزار مالیاتی مؤثر در ایران، نقش بسزایی در مستندسازی انتقال مالکیت اموال و افزایش شفافیت مالی ایفا می‌کند. بر اساس قانون مالیات‌های مستقیم، وراث به سه طبقه تقسیم می‌شوند که هر کدام مشمول نرخ‌ها و معافیت‌های خاص خود هستند. دارایی‌های مشمول مالیات شامل سپرده‌های بانکی، سهام، املاک و سایر دارایی‌های منقول و غیرمنقول بوده و در مقابل، برخی دارایی‌ها مانند وجوه بازنشستگی، بیمه‌ها و اموال وقف‌شده از مالیات معاف می‌باشند.

پروسه رسیدگی به مالیات بر ارث با ارزیابی ارزش روز دارایی‌ها و سپس کسر بدهی‌ها و تعهدات شروع می‌شود. نرخ مالیات بر اساس ارزش خالص ماترک و طبقه‌بندی وراث تعیین می‌شود. ارزش سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس و بازارهای خارج از بورس توسط سازمان بورس و اوراق بهادار محاسبه می‌گردد، در حالی‌که ارزش سایر دارایی‌ها توسط اداره امور مالیاتی صلاحیت‌دار که به آخرین اقامتگاه قانونی متوفی مرتبط است، تعیین می‌شود. در مواردی که متوفی مقیم خارج از کشور بوده، وراث موظف به مراجعه به اداره کل امور مالیاتی شمیرانات هستند.

در سال ۱۴۰۳، درآمد حاصل از مالیات بر ارث به مبلغ 31 هزار و 110 میلیارد تومان رسید که نشان‌دهنده اهمیت این منبع درآمد در بودجه کشور است. به منظور تسهیل فرآیند مالیات‌گیری، سازمان امور مالیاتی کشور سامانه الکترونیکی اظهارنامه مالیات بر ارث را راه‌اندازی کرده است. وراث محترم می‌بایست پس از ثبت‌نام در سامانه ملی خدمات الکترونیک به نشانی my.tax.gov.ir و دریافت نام کاربری و رمز عبور، از طریق لینک‌های مرتبط با اظهارنامه‌ها و نیز با مراجعه مستقیم به سامانه اظهارنامه مالیات بر ارث به آدرس ersportal.tax.gov.ir نسبت به ارسال اظهارنامه اقدام کنند.